نیم نگاهی پژوهشی به نظام آموزشی و معماری مدارس ایران؛
سپهسالار، دارالفنون و البرز
هوا فضا: بین نظام آموزشی حاکم بر مدرسه ها و فضای ساختمان و معماری آنها، ارتباط تنگاتنگی وجود دارد و این مساله ضرورت توجه به معماری مدارس و فضاهای آموزشی را می طلبد. در این گزارش پژوهشی می خواهیم مرور کوتاهی بر ارتباط بین معماری فضای مدرسه ها و تحولات نظام آموزشی از دوران سنتی به دوران مدرن داشته باشیم.
به گزارش هوا فضا به نقل از ایسنا، به طور کل نظام آموزش وپرورش دارای چهار رکن «ساختار آموزشی»، «تعلیم دهنده»، «تعلیم گیرنده» و «محیط آموزشی» است. یکی از عناوینی که کم تر مورد توجه قرار گرفته، ارتباطی است که میان ارکان آموزش و معماری مدارس وجود دارد.
به نظر می رسد، نظام آموزشی حاکم بر مدرسه ها و فضای ساختمان و معماری آنها ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند؛ با هدف بررسی این موضوع، در این گزارش ارتباط بین معماری فضای مدرسه ها و تحولات نظام آموزشی از دوران سنتی به دوران مدرن را مورد بررسی قرار می دهیم.
برای بررسی این مساله از پژوهشی تحت عنوان «بررسی سیر تحول فضای معماری مدارس برمبنای ارزیابی نقش نظام آموزشی حاکم بر آن ها» که در نشریه علمی «باغ نظر» انتشار یافته است، استفاده کردیم. باغ نظر یک مجله علمی و دوزبانه است که از سال ۱۳۸۲ توسط انتشارات پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر، منتشر می شود.
در این پژوهش، سه مدرسه «سپهسالار»، «دارالفنون» و «دبیرستان البرز» به عنوان نمادهایی از سه دوره سنتی، انتقال و مدرن مورد بررسی قرار گرفتند. در این مقاله عنوان شده که نظام آموزشی در سیر تحول خود در دوران سنتی، انتقالی و نوین دارای نقاط عطفی بوده است و همزمان با این تغییرات، فضاهای آموزشی را نیز متحول کرده است و با دگرگونی نظام آموزشی در دوره قاجار و تاسیس دارالفنون، به تدریج نظام آموزشی و مدارس از سنتی به نوین تغییر کرده اند.
نظام آموزشی؛ حرکت از سنت به مدرنیته
تاریخ نظام آموزشی را می توان به سه دوره تقسیم کرد: در دوره اول؛ نظام آموزشی بطور کامل در دست حوزه های علمیه بود و به شکلی مستقیم و غیر مستقیم، طلاب علوم دینی گرداننده نظام مکتب خانه ای بوند. این دوره از پیش از دوران قاجار وجود داشته است. بنابراین؛ طولانی ترین دوران آموزشی به شمار می آید.
نظام آموزشی تحصیلات عالی در دوران اولیه و قبل از تاسیس مدرسه، سازمان یافته نبود، هر جا حکیمی یا فقیهی می نشست، طالبان علم به دور او حلقه می زدند و از علوم او بهره می بردند. همین طور در این دوران استاد و دانشجو نهایت آزادی عمل را داشتند. جویندگان معرفت بدنبال استاد بودند، نه مدرسه. هدف و آرمان اصلی آموزش عالی در این دوران، درک بهتر اسلام بود. در این دوران مسجد، مکتب خانه و مدرسه محل آموزش های نظری بودند.
دوره دوم نظام آموزشی از میانه های دوران قاجار و از زمان آشنایی ایرانیان با فرهنگ و تمدن غرب آغاز شد. با شروع قرن ۱۹ میلادی و تجاوزهای گسترده روس ها به خاک ایران، دولت به ناچار باید حمایت یکی از کشورهای قدرتمند اروپایی را برای جلوگیری از این حملات جلب می کرد، بدین سبب روابط ایران با کشورهای انگلستان و فرانسه، پررنگ شد.
حضور هیئت های کارشناسی و نظامی این کشورها در پی توافق های دوجانبه، سرآغاز اقدامات اصلاح گرانه در کشور شد و در دگرگونی نظام آموزشی کشور، آشنایی با شیوه های نوین آموزشی و علوم جدید، تاثیر بسیاری داشت. در این دوره، نظام آموزشی را هر دو گروه روحانیان و افراد تحصیل کرده در غرب، بصورت همزمان و یا گاهی در کنار هم، هدایت می کردند.
دوره سوم از زمان پهلوی اول آغاز شد و به مرور گسترش پیدا کرد. با روی کار آمدن پهلوی اول و ایجاد دگرگونی هایی در نظام سیاسی در سال ۱۳۰۶ هجری شمسی، اقدامی برای همگانی کردن آموزش و حاکمیت عملی دولت بر آموزش انجام گرفت و به ایجاد یک نظام آموزشی متمرکز منجر گردید.
در این دوره حوزویان و روحانیان از گردونه نظام آموزشی خارج شده و تنها دانش آموختگان غرب سکان هدایت و راهبری نظام آموزشی را به عهده گرفته، به شکلی که روحانیون از هر گونه دخالتی در این کار، بازداشته شدند.
مسجد-مدرسه سپهسالار؛ دوران حجره و مَدرَس
برای بررسی دوره اول نظام آموزشی (نظام سنتی) مدرسه سپهسالار به عنوان نمادی از این دوران بررسی گردید. این مدرسه به عنوان یک مسجد-مدرسه شاخص در تهران در ادامه نظام آموزش سنتی با معماری کاملاً سنتی و بر پایه اصول و شیوه های معماری ایرانی است.
صحن مدرسه-مسجد سپهسالار به طول ۶۱ و عرض ۶۰ ذرع است که چهار طرف آنرا تعداد ۶۰ حجره طلبه نشین و بصورت دو طبقه احاطه کرده و طلاب دینی در آنجا سکونت دارند. میان چهار طرف این بنا چهار ایوان بلند رو در روی یکدیگر تولید شده که یکی از ایوان ها «مقصوره» مسجد و رو به قبله قرار دارد.
اغلب حجره ها دارای یک ایوان کوچک در قسمت ورودی، یک فضای سه قسمتی اصلی و یک پستو است. پستو به عنوان اتاقی متغیر در کجی زمین قرار گرفته و در سلسله مراتب فضایی، خصوصی ترین بخش حجره را تشکیل می دهد. در طرفین ایوان ها و پشت حجره ها، چند شبستان و چند مدرس تولید شده است.
در نظام آموزشی این مدرسه، محتوای دینی دروس غلبه دارد. در نظام آموزشی سنتی که بر پایه سبک استاد-شاگردی است، به اهمیت همزمان آموزش وپرورش تاکید می شود. در محافل آموزشی استاد محوریت دارد همین موارد موجب شکل گیری مدرس های دسته جمعی، حیاط مرکزی، حجره های اختصاصی، فضای گفتگو و ایجاد فضاهای چند منظوره به عنوان محل استراحت، زندگی و تحصیل شده بود. این فضاهای چند منظوره تعامل بین استاد و شاگردان و تعامل شاگردان با یکدیگر را مهیا می کرده است.
دارالفنون و شروع دوران گذار
در نیمه اول قرن ۱۸ میلادی، دگرگونی های مهمی در ایران رخ داد که یکی از آنها، اقتباس آموزش وپرورش نوین از اروپا و تلاش شاهان و برخی دولتمران برای بسط آن بود. این اتفاق با اعزام دو محصل ایرانی به اروپا در میلادی۱۸۱۰ و در ادامه آن تاسیس دارالفنون در سال ۱۸۵۲ میلادی شروع شد.
در دوران انتقالی، مقدمات ورود به نظام آموزش نوین فراهم شد؛ بنا بر این این مدرسه به عنوان پُلی میان سنت و مدرنیته نظام آموزشی شناخته می شود. در دارالفنون شیوه تعلیمات کاملاً متجدد و اروپایی بود و اگر شاگردان قصد فراگیری زبان فارسی و عربی، حکمت الهی و فقه اسلامی را داشتند، باید به مدارس سنتی می رفتند. دارلفنون نخستین مدرسه ای بود که به سبک اروپایی و از بودجه عمومی در تهران تاسیس و مقدمان کار آن توسط امیرکبیر برقرار شد.
دارالفنون در معماری خود نیز نشانی از تبدیل سنت به دوران مدرن دارد. نقشه ساختمان دارالفنون توسط «میرزا رضا مهندس باشی» طراحی شد و عبارت از یک بنای چهارضلعی یک طبقه بود که در مجموع در هر چهار ضلع پنجاه اتاق به طول و عرض ۴ متر و مساحت ۱۶ متر مربع پیش بینی شده و جلوی آنها ایوان های وسیع و ستون های مختلفی برپاشده بود که در نوع خود به گچ بری ها و نقش ها و تذهیبات بدیعی آراسته بودند.
در ضلع شمالی، محوطه ای وسیع و چند اتاق کوچک و بزرگ تعبیه شده بود که به قسمت نظام و موزیک اختصاص داشت. بعلاوه، در قسمت سایت پشت کلاس های درس، کارگاه های شمع سازی، داروسازی و چاپخانه برای چاپ کتاب های درسی نیز دایر بودند.
پلان مدرسه دارالفنون مشابه مدارس قدیمی ایران بصورت حیاط مرکزی و با تکیه بر روی محور اصلی است. ولی در نماهای این مدرسه از نمادها و عناصر معماری غرب استفاده شده است. بنا بر این طرح و کالبد فیزیکی این مدرسه ترکیبی از شیوه اصفهانی و سبک نئوکلاسیک غرب است.
تعلیم دهندگان و معلمان در دارالفنون، اساتید فرهنگی و ایرانیان تحصیل کرده در خارج از کشور بودند. تغییراتی که در شیوه آموزش وپرورش به وجود آمد نیز برگرفته از نظام آموزشی غرب بود. همین طور در این مدرسه هر یک از اساتید عهده دار یک درس بودند.
در دارالفنون آموزش از حالت جزئی گویی به سمت کلی گویی گرایش پیدا کرد. درس هایی که تدریس می شد، تلفیقی از دروس نظری و عملی در سطوح متوسطه و دانشگاه بود. مواد درسی تخصصی تر بودند و علوم کاربردی نیز جزء دروس قرار داشتند.
در این مدرسه در ابتدا فارغ از سطح دانش دانش آموزان، همه با یکدیگر درس می خواندند؛ ولی بعدها به سبب اختلاف سواد و فهم، کلاس ها جا می شد. در این مدرسه رشته های اصلی: سواره نظام، مهندسی، ریاضیات، نقشه کشی، معدن شناسی، فیزیک، کیمیای فرنگی، داروسازی، طب و تشریح و جراحی، تاریخ و جغرافیا و زبان های خارجی بودند. مواد درسی متنوع و دروس عملی موجب ایجاد فضاهایی مانند کارگاه و لابراتوار در دارالفنون شده بود.
البرز و ورود نظام آموزشی آمریکایی به ایران
دبیرستان البرز از نظر سطح علمی و امکانات آموزشی وپرورشی، همیشه یکی از بهترین مدارس ایران در عصر پهلوی بود. این مدرسه که در ابتدا توسط آمریکایی ها تأسیس شد، به نام کالج آمریکایی معروف بود.
ساختمان این مدرسه شباهتی به مدارس سنتی ایران ندارد. این مدرسه توسط «نیکلای مارکف» طراحی شده است. «نیکلای مارکف» معمار روس تبار مقیم ایران بود که در شهرداری تهران استخدام شده بود. این معمار از پیشگامان معماری مدرن در ایران شمرده می شود و ساختمان های زیادی همچون دبیرستان البرز، ساختمان اداره پست ایران، مدرسه ژاندارک و... همچون طرح های وی هستند.
ساختمان دارای یک زیرزمین و دو طبقه بالای آنست. سقف هشتی وسط بنا در مقابل ورودی بصورت یک دایره بزرگ و به طبقه فوقانی باز است. کلیه پله های ورودی و دسترسی به طبقه بالا و زیرزمین بر روی محور مقابل خود قرار دارند. در هر دو طبقه، کلاس های درس در سمت جنوب راهروی اصلی ساختمان قرار گرفته اند. تالارهای بزرگ در آخر دو یال طرفین ساختمان جانمایی شده اند.
در مجموع پلان این بنا یک پلان نئوکلاسیک است؛ ولی برخلاف پلان، کلیه نماهای این ساختمان، به تبعیت از شیوه اصفهانی طراحی شده است. قوس های ساختمان بطور کامل جناغی هستند. رسمی بندی های زیبایی در بالای سردر ورودی ساختمان قرار دارند. پوشش بام از نوع شیروانی است که بر روی خرپاهای چوبی نصب شده است.
دبیرستان البرز در این مقاله به عنوان نمادی از نظام آموزشی مدرن در نظر گرفته شده است. در این نظام آموزشی معلمان خدمتگزار رسمی دولت بودند. دانش آموزان با آزمون اختصاصی ورودی، پذیرش می شدند و برخی از دانش آموزان بطور شبانه روزی در مدرسه حضور داشتند و همین طور مُحصلان از هر قشری توانایی ورود به مدرسه را داشتند.
با مدیریت دکتر جردن در این مدرسه، نظام آموزشی آمریکایی وارد کشور شد و دوره ۱۲ ساله تحصیلی شکل گرفت. کلاس های ورزشی هم در موارد درسی گنجانده شد و نسبت به دارالفنون دروس تخصصی تر شدند.
در این نظام آموزشی، تعدد معلم، فضاهای گوناگون و جداگانه، حضور مستمر معلم استخدام رسمی؛ موجب ایجاد انتظامی خشک و جدی در نظام آموزشی و همین طور معماری ساختمان شد.
برای دانش آموزانی که شبانه روزی در مدرسه حضور داشتند، نیاز به خوابگاه وجود داشت. همین طور فضاهای کتابخانه و غذاخوری نیز برای دانش آموزان نیاز بود. در این مدرسه آزمون و گزینش برای ورود به مدرسه وجود داشت و باتوجه به اینکه دانش آموزان مستعد، نظارت کم تری نیاز دارند، بدین سبب فضای ساختمان از حالت حیاط مرکزی خارج و به حالت خطی تبدیل گشته بود.
همچنین در این نظام آموزشی ارتباط بین معلم و دانش آموز یک طرفه است. به سبب تفاوت دروس در دوره های مختلف و عدم تعامل بین دانش آموزان، خبری از فضاهای تبادل نظر در مدرسه نیست. همین طور در این مطالعه عنوان شده که به سبب ورود معلمین و تحصیل کردگان خارجی، معماری دو شخصیتی در این مدرسه به وجود آمده که هم از سنت ایرانی و هم از الگوهای غربی پیروی می کند.
به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ نظام آموزشی بطور مستقیم بر فضای آموزشی موثر است. معماری ظرفی برای کارهای انسانی است. هر نظام آموزشی فعالیتی خاص را طلب می کند و تغییر در شکل تحصیل، تدریس و مواد درسی، در نوع و شکل معماری نیز تغییر به وجود می آورد.
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب